Wysoko ponad Doliną Prądnika, w pięknej scenerii Ojcowskiego Parku Narodowego wznosi się kompleks religijny znany jako Pustelnia Błogosławionej Salomei. To jedna z mniej popularnych atrakcji parku, znajdująca się nieco poza utartymi szlakami, a zarazem jedna z bardziej tajemniczych. I łączy się z historią rodu Piastów.

Ojcowski Park Narodowy

Ojcowski Park Narodowy (OPN) jest najmniejszym parkiem narodowym w Polsce. Jednak „najmniejszy” wcale nie oznacza „pozbawiony atrakcji”. Wręcz przeciwnie – swoimi atrakcjami mógłby obdzielić kilka znacznie większych obszarów chronionych. Być może właśnie z tego powodu należy on do grupy najchętniej odwiedzanych parków narodowych w Polsce. To prawdziwa perła Małopolski, oaza spokoju i zieleni niemal u bram Krakowa.

Atrakcje Ojcowskiego Parku Narodowego, nazywanego niegdyś „polską Szwajcarią”, są bardzo zróżnicowane. Znajdują się tu zamki o średniowiecznych korzeniach, tajemnicze jaskinie, niesamowite formacje skalne, muzeum, pozostałości grodzisk, restauracje. I mnóstwo dość łatwych szlaków spacerowych. Wśród tych atrakcji jest także miejsce dość nietypowe, Pustelnia Błogosławionej Salomei w Grodzisku, nieduży kompleks sakralny o XIII-wiecznych korzeniach.

Mapa Ojcowskiego Parku Narodowego

Poniżej znajduje się mapa Ojcowskiego Parku Narodowego z zaznaczoną Pustelnią Błogosławionej Salomei oraz innymi atrakcjami na terenie OPN. Zamieszczone są na niej również szlaki biegnące przez park, a także parkingi. Więcej o parkowaniu (czasami to prawdziwe wyzwanie) w OPN przeczytasz tutaj.

Pustelnia Błogosławionej Salomei

Być może dzieje wzgórza, na którym znajduje się kompleks religijny znany jako Pustelnia Błogosławionej Salomei, sięgają daleko w przeszłość. Czasów, zanim Władysław Łokietek ukrywał się w okolicznej jaskini i zanim jego syn, Kazimierz Wielki, polecił wznieść zamki w Ojcowie i na Pieskowej Skale. Czasów walk ambitnych książąt piastowskich o tron senioralny w Krakowie i najazdów tatarskich pustoszących Polskę.

Gród obronny

Wysoka skała wyrastająca ponad Dolinę Prądnika setki lat temu zwróciła uwagę księcia Henryka Brodatego. Wydawała się dobrym miejscem, by założyć gród obronny. Władca uczynił to ok. 1228 r. Henryk Brodaty, książę śląski, zasiadał w tym czasie także na tronie krakowskim i chronił go przed zakusami Konrada Mazowieckiego. Nowy gród, nazwany Skała, miał zabezpieczać Kraków przed najazdem władcy Mazowsza. I początkowo zdał egzamin. Konrad Mazowiecki grodu nie zdobył i w 1228 r. przegrał bitwę pod Skałą.

Po śmierci Henryka Brodatego w 1238 r. mazowiecki książę ponownie spróbował zagarnąć krakowski tron. Udało mu się to w 1241 r. Dodatkowo swoją pozycję umocnił, gdy w 1242 r. jego wojska zdobyły i zniszczyły gród w Skale. Po ataku Konrada zrujnowanego grodu już nie odbudowano.

Klasztor klarysek

Wzgórze w Grodzisku było nie tylko dość dobrym miejscem do założenia grodu obronnego, ale także odpowiednim, by na jego szczycie zbudować klasztor, w którym mnisi lub mniszki będą mogli żyć w odosobnieniu.

W 1243 r. do władzy na krakowskim tronie książęcym doszedł Bolesław Wstydliwy. Ten sam, który mieszkał z matką w Skale. W 1257 lub 1258 r. przekazał Grodzisko swojej siostrze Salomei, żyjącej wówczas w zakonie klarysek. Przekazał również okoliczne ziemie i wioski, z których mniszki mogłyby czerpać dochody. Pozwolił zakonnicom osiedlić się na wzgórzu i zbudować tu klasztor, polecając jednocześnie, by siostry wzniosły potężny zamek obronny.

Klaryski chciały przenieść się do Grodziska z Zawichostu, który był narażony na ataki Tatarów, Litwinów i Rusinów. Siostry zamieszkały na wzgórzu w 1259 r. Stopniowo wznosiły zabudowania klasztorne oraz romański kościół, którego fundamenty po wiekach odnaleziono. Zamku obronnego nigdy jednak nie zbudowano, ale do dzisiaj zachował się ziemny wał obronny chroniący wzgórze. Nie ma jednak pewności, czy powstał w czasach klasztornych, czy może jest to pozostałość wcześniejszego grodu.

Późniejsze (a więc nie do końca pewne) źródła podają, że w klasztorze mieszkało ok. 60 zakonnic. Wraz z niezbędną obsługą i kapelanami mogło to więc być łącznie do stu osób. Przez pierwsze lata funkcjonowania klasztoru w Grodzisku mieszkała w nim także Salomea. Początkowo jako zwykła zakonnica, szybko jednak przeniosła się do pustelni.

Salomea zmarła w klasztorze w 1268 r. W następnym roku jej doczesne szczątki przeniesiono do Krakowa i pochowano w kościele franciszkanów ufundowanym przez Bolesława Wstydliwego.

Śmierć Salomei zakończyła także pomyślny okres klasztoru. Ze względu na trudne warunki funkcjonował on tylko przez ok. 60 lat, być może nawet mniej. W tym czasie część sióstr przeniosła się do nowo ufundowanych klasztorów klarysek w Starym Sączu i Gnieźnie. Problemy z wodą i mimo obronnego położenia zagrożenie najazdami sprawiły, że pod koniec XIII w. siostry ponownie rozpoczęły starania o przeniesienie. Jest prawdopodobne, że w 1300 r. wzgórze było już niezamieszkałe. Ostatecznie w 1320 r. Władysław Łokietek osadził klaryski w Krakowie przy kościele św. Andrzeja. Grodzisko pozostało w rękach zakonu, ale opuszczone popadło w ruinę.

Kompleks religijny

Dopiero kilkaset lat później, w XVII w., w czasie trwania procesu beatyfikacyjnego Salomei, klaryski ponownie zainteresowały się wzgórzem. W 1642 r. ufundowały w Grodzisku nową kaplicę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz kolumnę, na której szczycie stanęła figura bł. Salomei. Około 1900 r. wichura zniszczyła figurę, która została zastąpiona wizerunkiem św. Klary.

Pod koniec lat 70. XVII w. z inicjatywy księdza Sebastiana Piskorskiego, spowiednika klarysek i ich opiekuna, zbudowano cały kompleks religijny, pielgrzymkowy, nazywany potocznie Pustelnią Błogosławionej Salomei.

Błogosławiona Salomea Piastówna

Salomea Piastówna była córką małopolskiego księcia Leszka Białego i Grzymisławy, starszą siostrą Bolesława Wstydliwego. Urodziła się w Krakowie, na Wawelu, w 1211 lub 1212 r. Została ochrzczona przez Wincentego Kadłubka – biskupa krakowskiego i słynnego kronikarza dziejów Polski.

Rodzice początkowo planowali przeznaczyć Salomeę do życia konsekrowanego (miała zostać zakonnicą). Jednak z powodu bieżącej sytuacji politycznej uzgodniono jej ślub z synem króla węgierskiego Andrzeja II – Kolomanem Halickim. Para miała razem panować na Rusi i Haliczu.

W chwili uzgodnienia ślubu Salomea i Koloman byli dziećmi. Dopiero ok. 1225 r. księżna osiągnęła stosowny wiek do uroczystego potwierdzenia związku małżeńskiego. Przy potwierdzeniu tym zawarto porozumienie dotyczące ślubów czystości Salomei. Księżna pragnęła pozostać dziewicą.

W wieku 30 lat Salomea została wdową. Jej mąż został śmiertelnie ranny podczas bitwy z Tatarami nad Sajó i zmarł w 1241 r. Dwa lata później Salomea powróciła do Krakowa, by poświęcić się życiu klasztornemu. Przyjęła habit zakonny w 1245 r. w Sandomierzu.

Staraniem Salomei jej brat, Bolesław Wstydliwy, ufundował klasztor żeński sióstr klarysek w Zawichoście nad Wisłą, nieopodal Sandomierza. Pierwsze klaryski Salomea sprowadziła z Pragi. Jednak siostry niedługo przebywały w Zawichoście. Z uwagi na potencjalne zagrożenie nieprzyjacielskimi najazdami zakon został przeniesiony przez Bolesława w bezpieczniejsze miejsce – do Grodziska. Tu siostry wzniosły swój nowy klasztor i kaplicę pod wezwaniem św. Marii Magdaleny.

Kilkanaście lat później, czując kres życia, Salomea w obecności Bolesława Wstydliwego spisała swój testament w klasztorze 30 sierpnia 1268 r. Kilka tygodni później zmarła. Została pochowana w ziemi, na przyklasztornym cmentarzu. W kolejnym roku jej szczątki ekshumowano i uroczyście przeniesiono do kościoła franciszkanów w Krakowie. Relikwie Salomei do dzisiaj znajdują się w tej świątyni.

W XVII w. z inicjatywy franciszkanów oraz klarysek podjęto starania o beatyfikację Salomei. Proces był następstwem cudów i łask dokonanych za jej wstawiennictwem. Zakończył się w 1673 r. Salomea została beatyfikowana przez papieża Klemensa X.

Zwiedzanie kompleksu

Kompleks religijny w Grodzisku, nazywany Pustelnią Błogosławionej Salomei, składa się z kościoła Wniebowzięcia NMP i bł. Salomei, domu prebendarza, grot modlitewnych oraz domku-pustelni, w którym mieszkała Salomea.

Kościół

Centralnym miejscem kompleksu jest nieduży, jednonawowy kościół Wniebowzięcia NMP i bł. Salomei. Został zbudowany na miejscu dawnego kościoła romańskiego, którego pozostałości archeolodzy odkryli w trakcie prowadzonych wykopalisk. Obiekt łączy w sobie styl barokowy (portal wejściowy, wnętrze, hełm wieży) z renesansowym (sklepienie kolebkowe i dekoracja kasetonowa).

Wewnątrz świątyni znajdują się trzy ołtarze. Ołtarz główny (przeniesiony z innego kościoła) został zbudowany z jasnego i czarnego marmuru. W jego centrum umieszczono obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, powyżej obraz Koronacji Matki Bożej. Ołtarze boczne są wykonane z jasnego marmuru; w ołtarzu lewym znajduje się figura klęczącej św. Marii Magdaleny, w prawym – bł. Salomei.

Do zewnętrznej ściany prezbiterium przylega murowana „Grota Ogrodu Getsemańskiego”.

Naprzeciwko wejścia do kościoła stoi dom prebendarza pochodzący z końca XVII w., częściowo przebudowany i odnowiony w latach 80. XX w.

Kościół i dom prebendarza są otoczone murem zbudowanym z cegieł i kamieni. Ustanowiono na nim pięć posągów członków rodziny bł. Salomei lub osób związanych z tym miejscem. Przedstawiają one Henryka Brodatego i – naprzeciwko – jego żonę św. Jadwigę Śląską (trzyma w ręku model kościoła) oraz Bolesława Wstydliwego (brata Salomei, najbliżej wejścia do kościoła). Za kościołem znajdują się figury św. Kingi (żona Bolesława Wstydliwego) i króla Kolomana Węgierskiego – męża Salomei. Posąg Henryka Brodatego pochodzi z warsztatu Bartłomieja Berrecciego, włoskiego architekta, który zaprojektował kaplicę Zygmuntowską na Wawelu.

Groty modlitewne i obelisk

Za kościołem stoi nieduży budynek z trzema sztucznymi grotami. To kaplice modlitewne zadedykowane kolejno: św. Marii Magdalenie, Zaśnięciu Matki Bożej i św. Janowi Chrzcicielowi. Ich dekoracja nawiązuje do wyglądu jaskiń – wnętrza zdobiły niegdyś sztuczne nacieki, jednak z pierwotnych upiększeń kapliczek zachowało się niewiele. Dawne napisy i freski są już nieczytelne.

Przed grotami znajduje się granitowy obelisk ustawiony na grzbiecie słonia. Wzniesiono go w 1686 r., w trzy lata po słynnej bitwie pod Wiedniem. Miał upamiętniać wielkie zwycięstwo Jana III Sobieskiego nad Turkami. Posąg słonia jest wykonany z jednego dużego bloku wapienia. Pierwowzorem rzeźby był obelisk stojący przed rzymską bazyliką Santa Maria sopra Minerva, wzniesiony przez Lorenza Berniniego w 1667 r. Na słoniu wyryto łaciński napis Onus meum leve, co oznacza „moje brzemię jest lekkie” i wprost nawiązuje do słów Jezusa zapisanych w Biblii (Mt. 11,30).

Pustelnia Błogosławionej Salomei

Poniżej grot modlitewnych znajduje się dawna pustelnia błogosławionej Salomei. Do tego niepozornego domku trzeba zejść po schodkach nazywanych Stopniami różańcowymi.

Kamienne mury pustelni pochodzą z XIII w., wyremontowano je w XVII w. Wewnątrz pustelni zachowały się ołtarzyk Salomei i jej kamienne łoże. Łacińskie napisy na ścianach głoszą: Ubi est thesaurus meus ibi est cor meum oraz Quid est sommus – Gelidae mortis imago. Można je przetłumaczyć odpowiednio: „Gdzie jest skarb mój, tam i serce moje” oraz „Czym jest sen – obrazem chłodnej śmierci”.

Salomea mieszkała w tej pustelni przez ostatnie lata swojego życia.