Jan Zamoyski. Jeden z najpotężniejszych magnatów Rzeczypospolitej
Na przełomie XVI i XVIII w. Jan Zamoyski był jednym z najwybitniejszych i najbardziej wpływowych magnatów w Rzeczypospolitej. Pełnił najwyższe i najbardziej prestiżowe urzędy w Polsce. Choć po swoim ojcu odziedziczył zaledwie kilka wsi, stworzył potężną ordynację i pozostawił spadkobiercom ogromny majątek.
Jan Sariusz Zamoyski herbu Jelita, urodził się 19 marca 1542 r. w Skokówce. Była to nieduża wieś z dworem obronnym, siedziba rodu Zamoyskich. Rodzina Zamoyskich była średnio zamożna, ojciec, Stanisław, pełnił funkcje publiczne (kasztelan chełmski), nie posiadał jednak rozległych dóbr ziemskich.
ZD portret(y) Zamoyskiego
Zamoyscy wywodzą swoją historię (podobnie jak kilka innych rodów magnackich) od legendarnego Floriana Szarego, rycerza, który po bitwie pod Płowcami (1331) otrzymał od króla Władysława Łokietka herb Jelita (rycerz był tak poraniony po walce, że jelita wypłynęły mu na wierzch). Około 1443 r. bardziej już rzeczywisty potomek Floriana – Tomasz z Łaźnina – kupił wsie Wierzba i Stary Zamość. W kolejnym stuleciu Zamoyscy pozyskali wsie Skokówka, Żdanów, Kalinowice i częściowo Pniowo.
Zagraniczne studia i początki błyskotliwej kariery
W 1551 r. Zamoyscy przeszli na kalwinizm, który stawał się wówczas coraz bardziej popularny w centralnej Polsce. Mimo dość skromnych możliwości finansowych młody Zamoyski został wysłany na studia do Paryża i Strasburga. Studiował także w Padwie, gdzie uzyskał doktorat, został też wybrany rektorem akademii padewskiej, jednej z najlepszych uczelni w Europie. We Włoszech porzucił kalwinizm na rzecz religii katolickiej. Nie przeszkodziło mu to jednak w późniejszym poślubianiu protestantek (choć jednocześnie protestanci mieli początkowo zakaz osiedlania się w Zamościu).
W 1565 r., w wieku 23 lat, Zamoyski wrócił do kraju i został sekretarzem (jednym z wielu) króla Zygmunta II Augusta. Tak rozpoczęła się jego niezwykle błyskotliwa kariera. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w czasie kolejnych elekcji był wrogiem Habsburgów i zawsze popierał ich oponentów (Henryka Walezego, Stefana Batorego i Zygmunta Wazę). Był autorem pomysłu, by Annę Jagiellonkę uczynić królem Polski i wydać ją za Stefana Batorego. Szybko stał się najbliższym współpracownikiem Batorego, w którego czasach sięgnął po najwyższe urzędy w państwie i został jednym z najpotężniejszych i najbogatszych magnatów w Polsce. Choć paradoksalnie był jednocześnie zwolennikiem wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia wpływów rodów magnackich.
Jan Zamoyski – druga osoba w państwie
W 1576 r. Stefan Batory awansował Zamoyskiego na stanowisko podkanclerza koronnego, a dwa lata później został on kanclerzem wielkim koronnym (kierował całą królewską kancelarią). W 1581 r. przyjął godność hetmana wielkiego koronnego (główny dowódca wojsk polskich), skupiając tym samym w swoich rękach, dożywotnio, dwa najważniejsze urzędy w państwie.
Zamoyski tworzył z królem tak zgrany duet, że można go wręcz było nazwać nieformalnym wicekrólem, dlatego niespodziewana śmierć Batorego była dla hetmana prawdziwym ciosem.
ZD Jan Matejko Batory pod Pskowem
Po śmierci Batorego Zamoyski walnie przyczynił się do wyboru Zygmunta Wazy na tron Polski. Pokonał wojska Maksymiliana III Habsburga w bitwie pod Byczyną (1588), a samego arcyksięcia (niedoszłego władcę Polski) przetrzymywał jako swojego jeńca w pałacu w Zamościu. Mimo tego szybko stał się przeciwnikiem Wazy, który dążył do ustanowienia w Polsce monarchii absolutnej (czyli pozbawienia szlachty i magnatów większości wpływów). Nie popierał też zbliżenia Wazy z Habsburgami ani ingerencji Polski w walkę o tron szwedzki. W 1592 r. Zamoyski próbował nawet, bezskutecznie, zdetronizować króla.
Wielki majątek
Pełniąc najważniejsze urzędy w Polsce i będąc bardzo wpływową postacią, Zamoyski bardzo się wzbogacił. Korzystał też z nadań królewskich, które były wynagrodzeniem za jego lojalność i służbę. Doskonale potrafił zadbać o własne interesy. Zaczynając od niewielkiego majątku, zaledwie 4 wsi odziedziczonych po ojcu, swoim spadkobiercom pozostawił 11 miast i ponad 200 wsi, a także liczne dzierżawy dóbr królewskich. W 1589 r. utworzył Ordynację Zamojską (swoiste państwo w państwie), której celem było zapobieżenie rozparcelowania majątku w przyszłości. Stolicą ordynacji był Zamość, miasto, które zostało ufundowane i od podstaw wybudowane na polecenie Zamoyskiego.
Człowiek renesansu
Jan Zamoyski był prawdziwym człowiekiem renesansu. Doskonale wykształcony, interesował się wieloma dziedzinami nauki i potrafił prowadzić dyskusje na każdy temat, co wywoływało podziw mu współczesnych. Założył też i finansował Akademię Zamojską, trzecią szkołę wyższą w Polsce i pierwszą prywatną. Miał przyjazne nastawienie do kościołów wschodnich, a mieszkańcy jego ordynacji cieszyli się swobodą religijną.
ZD Zamoyski u Kochanowskiego
Korona Polski
Zamoyski przez 25 lat sprawowania najwyższych urzędów swoją władzą ustępował jedynie królowi. Mimo tego nigdy nie sięgnął po polską koronę, choć pojawiały się takie pomysły w czasie sejmów elekcyjnych. I hetman był gotowy taki krok uczynić. Miał jednak zbyt dużo przeciwników wśród szlachty, która nie chciała wzmacniać jednego rodu. Królem Polski został dopiero prawnuk Zamoyskiego, Michał Korybut Wiśniowiecki.
Jan Zamoyski niespodziewanie zmarł 3 czerwca 1605 r. W swoim testamencie zażyczył sobie, aby jego płyta nagrobna była prosta. Prosty i skromny miał być również pogrzeb, co było sprzeczne z ówczesnymi zwyczajami. Magnaci inwestowali fortuny w nagrobki, a ich pogrzeby były zazwyczaj wystawne.
ZD płyta nagrobna i trumna
