Historia Zamościa. Renesansowe miasto idealne i najpotężniejsza twierdza Rzeczypospolitej

Pod koniec XVI w. Polska, choć niepozbawiona problemów wewnętrznych, była europejską potęgą, z którą musieli się liczyć wszyscy sąsiedzi. Jej powierzchnia była niemal trzy razy większa niż obecnie, a granice rozciągały się daleko na wschodzie, sięgając niemal Morza Czarnego.

Jedną z głównych postaci Rzeczypospolitej był wówczas Jan Zamoyski, kanclerz wielki koronny, hetman wielki koronny, człowiek światowy i wszechstronnie wykształcony. Jeden z najpotężniejszych magnatów w Polsce, który dorobił się wielkiej fortuny.

W młodości Zamoyski przez kilka lat przebywał i studiował we Włoszech. Zarażony ideami renesansu po powrocie do Polski zapragnął wybudować miasto idealne i uczynić je siedzibą swojego rodu. Miasto to zostało starannie zaplanowane i zbudowane od podstaw, w szczerym polu. Tak właśnie narodził się Zamość.

W ciągu kilkudziesięciu lat Zamość stał się znaczącym handlowo, militarnie i kulturalnie ośrodkiem. Swój sukces miasto zawdzięczało nie tylko wizji i determinacji swojego założyciela, ale także kolejnym głowom rodu Zamoyskich, do którego Zamość należał aż do XIX w.

ZD Jan Zamoyski

Kalendarium historyczne

Zanim powstał Zamość (do 1579 r.)

1542, 19 III – w dworze obronnym we wsi Skokówka na świat przychodzi Jan Zamoyski

1561–1565 – Jan Zamoyski studiuje we Włoszech, zostaje rektorem Uniwersytetu w Padwie

1569 – unia lubelska, powstaje Rzeczpospolita Obojga Narodów (zjednoczenie Korony Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim)

1572 – umiera Zygmunt II August, ostatni król Polski z dynastii Jagiellonów (w linii męskiej)

1576 – królem Polski zostaje Stefan Batory

1578 – Jan Zamoyski zostaje (dożywotnio) kanclerzem wielkim koronnym (kieruje kancelarią królewską i odpowiada za politykę zagraniczną)

1578 – Jan Zamojski podpisuje umowę z Bernardem Morando na zaprojektowanie i budowę Zamościa

1578 – Jan Zamoyski rozpoczyna w Skokówce budowę nowego zamku (wkrótce plany te porzuci na rzecz Zamościa)

Narodziny miasta (1579–1618)

1579 – rozpoczęcie budowy pałacu w Zamościu

1580, 3 IV – Jan Zamoyski wydaje akt lokacji miasta zwanego Nowym Zamościem

1580, 12 VI – król Stefan Batory potwierdza akt lokacji

1580–1600 – wytyczanie i budowa Zamościa oraz jego fortyfikacji

1581 – Jan Zamoyski zostaje (dożywotnio) hetmanem wielkim koronnym (dowódcą wojsk polskich)

1585 – Ormianie otrzymują przywilej osiedlania się w Zamościu

1586 – Żydzi sefardyjscy otrzymują przywilej osiedlania się w Zamościu

1588 – w Zamościu więziony jest arcyksiążę Maksymilian Habsburg, niedoszły król Polski, jeniec Zamoyskiego pojmany po bitwie pod Byczyną (1588) (link w)

1589 – powołanie Ordynacji Zamojskiej, Zamość zostaje jej głównym miastem, siedzibą rodu Zamoyskich

1589 – Grecy otrzymują przywilej osiedlania się w Zamościu

1591 – Zamość ma 1 tysiąc mieszkańców; oprócz Polaków, Ormian, Żydów i Greków mieszkają w nim już także Rusini, Niemcy, Węgrzy, Włosi, Szkoci

1594 – papież Klemens VIII zatwierdza bullą utworzenie Akademii Zamojskiej

1600 – umiera główny architekt, także burmistrz Zamościa, Bernardo Morando

1605, 3 VI – umiera Jan Zamoyski, jego następcą, II ordynatem, zostaje Tomasz Zamoyski (1594–1638)

1618 – Zamość w całości otaczają murowane fortyfikacje

Miasto oblegane (1618–1772)

1637 – konsekracja kolegiaty, fundacja kościoła franciszkanów

1638 – umiera Tomasz Zamoyski, jego następcą, III ordynatem, zostaje Jan Sobiepan Zamoyski (1627–1665), ostatni przedstawiciel „starej” gałęzi Zamoyskich

1648 – oblężenie Zamościa przez wojska kozackie i tatarskie pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego

1656 – potop szwedzki, oblężenie Zamościa przez wojska szwedzkie pod wodzą króla Karola X Gustawa

1658 – pałac Zamoyskich i okoliczne budowle niszczy pożar

1658 – ślub Jana Sobiepana Zamoyskiego z Marią de la Grange d’Arquien, późniejszą żoną króla Jana III Sobieskiego (Marysieńka)

1665 – bezpotomnie umiera Jan Sobiepan Zamoyski, III ordynat

1666–1677 walka o ordynację pomiędzy boczną linią Zamoyskich a rodami Wiśniowieckich i Koniecpolskich, spokrewnionymi z Zamoyskimi

1677 – sejm ostatecznie rozstrzyga spór i przyznaje ordynację Marcinowi Zamoyskiemu, początek nowej dynastii ordynatów

1704 – Zamość zajmują wojska szwedzkie

1715–1716 – Zamość zajmują wojska saskie

1720 – w cerkwi św. Mikołaja oraz zamojskiej kolegiacie odbywa się synod zamojski, w czasie którego dokonano dalszego zbliżenia Kościoła katolickiego z Cerkwią unicką (greckokatolicką)

Pod obcym panowaniem (1772–1821)

1772 – I rozbiór Polski, Zamość zostaje zajęty przez Austrię

1773 i 1780 – miasto wizytuje austriacki cesarz Józef II

1782–1784 – władze austriackie likwidują zamojskie klasztory

1784 – władze austriackie zamykają Akademię Zamojską

1809, 20 V – Zamość zostaje zdobyty szturmem (jedyny raz w dziejach) przez wojsko polskie ks. Józefa Poniatowskiego i wcielony do Księstwa Warszawskiego

1809–1813 – pierwszy etap modernizacji fortyfikacji miasta pod kierunkiem Jana Mallet-Malletskiego

1813 – oblężenie Zamościa przez wojska rosyjskie (kapitulacja twierdzy 25 XI)

1815 – kongres wiedeński, Zamość zostaje oficjalnie włączony do Królestwa Polskiego, które jest całkowicie zależne od Rosji

Koniec prywatnego miasta (po 1821)

1821 – Stanisław Kostka Zamoyski, XII ordynat, sprzedaje miasto Królestwu Polskiemu, Zamość przestaje być miastem prywatnym

1821–1831 – drugi etap modernizacji fortyfikacji miasta pod kierunkiem gen. Jana Mallet-Malletskiego, zamiana budowli publicznych w wojskowe i ich przebudowa w stylu klasycystycznym (pozbawienie dekoracji)

1831 – Zamość jest ostatnią twierdzą, która kapituluje w powstaniu listopadowym

1836 – spuszczono Wielką Zalewę i osuszono błota w celu poprawienia warunków zdrowotnych w twierdzy

1866 – likwidacja twierdzy zamojskiej, częściowe wyburzenie fortyfikacji

1914–1918 – I wojna światowa, miasto zajmują wojska austriackie, Zamość nie odnotowuje poważniejszych zniszczeń

1939–1944 – II wojna światowa, Zamość okupowany jest przez wojska niemieckie, masowe morderstwa ludności cywilnej, założenie i likwidacja żydowskiego getta

1944, 25 VII – do opuszczonego przez wojska niemieckie miasta wkraczają oddziały Armii Krajowej, tego samego dnia Zamość przejmują wojska radzieckie

Historia Zamościa

Niezwykłe narodziny niezwykłego miasta

W pewnym sensie Zamość jest dziełem sztuki. Miasto zbudowano na tzw. surowym korzeniu, co oznacza, że wcześniej w tym miejscu nie było żadnej innej osady. Miejsce pod inwestycję wybrano niezwykle starannie, wśród mokradeł i rozlewisk, w dolinie rzek Łabuńka i Topornica. Były to tereny bardzo wygodne do obrony. Dodatkowo przebiegał przez nie szlak kupiecki łączący Wołyń i Lwów z Lublinem i Warszawą. Gród Zamoyskiego miał być twierdzą chroniącą ten szlak i czerpiącą z niego znaczne korzyści.

Obszar, na którym powstał Zamość, należał do wsi Skokówka, w której znajdował się warowny dwór. To właśnie w nim w 1542 r. przyszedł na świat Jan Zamoyski. Wieś ta istnieje do dziś i znajduje się na południowych obrzeżach Zamościa.

W 1578 r. Zamoyski podpisał umowę z Bernardem Morando, włoskim architektem urodzonym w Padwie i od kilku lat pracującym już w Polsce, na zaprojektowanie i nadzorowanie budowy miasta wraz z rezydencją Zamoyskiego.

Projekt zaczął powstawać już w tym samym roku, a w kolejnym ruszyły prace budowlane. Miasto zostało zaprojektowane zgodnie z zasadami miasta idealnego, antropomorficznego, wzorcem zaczerpniętym z włoskiego renesansu.

ZD człowiek witruwiański vs. plan Zamościa?

Początki Zamościa

Rok 1580 był przełomowy dla miasta. 10 kwietnia Zamość uzyskał prawa miejskie na mocy przywileju lokacyjnego wystawionego na prawie magdeburskim przez Jana Zamoyskiego. Akt ten był podstawą organizacji miasta i uwzględniał wszystkie aspekty jego funkcjonowania. Zamość miał być twierdzą, w której schronienie mogli, w razie najazdów, znaleźć osadnicy mieszkający w najbliższej okolicy. Miasto miało być też ważnym centrum gospodarczym. Z tego powodu Zamość otrzymał przywilej organizacji targów i jarmarków oraz prawo składu. Oznaczało to, że kupcy nie mogli omijać Zamościa. Wręcz przeciwnie, byli zobowiązani do wjeżdżania do miasta i wystawiania w nim swoich towarów na sprzedaż.

Akt lokacyjny Zamoyskiego został potwierdzony przez króla Stefana Batorego już 12 czerwca 1580 r.

Co ciekawe miasto początkowo nazywało się Nowy Zamość, w odróżnieniu od Zamościa… który wówczas już istniał. Dawny Zamość nazywa się dzisiaj Stary Zamość, jest wsią i leży na północ od miasta.

ZD akt lokacyjny Zamościa

Zamość od chwili fundacji był prywatnym miastem szlacheckim. Nie znaczy to, że jego mieszkańcy nie mieli praw. Powstała rada miejska, która zajmowała się bieżącymi sprawami miasta i pilnowaniem porządku. Zamoyski zwolnił też mieszkańców spod swojej jurysdykcji. Władzę sądowniczą miał sprawować wójt i sąd miejski, apelacje od jego wyroków były kierowane do wyższego sądu, nie do właściciela miasta, jak to było w zwyczaju. To niezwykłe rozwiązania jak na XVI w., gdyż Zamoyski świadomie pozbawiał się pełni władzy nad swoimi poddanymi.

W 1589 r. ciągle jeszcze budowany Zamość stał się siedzibą Ordynacji Zamoyskiej, a w 1595 r. w mieście rozpoczęła działalność Akademia Zamojska, trzecia szkoła wyższa w Królestwie Polskim. Fakt ten przekształcił miasto w ważny ośrodek nauki i kultury.

Szybki rozwój miasta

Na początku lat 90. XVI w. w Zamościu mieszkało już ponad 1300 osób, miasto stało się więc większe od wielu innych, starszych ośrodków Rzeczypospolitej. Zamoyski początkowo zakładał, że w jego mieście będą mogli osiedlać się jedynie Polacy i tylko katolicy. Jednak Zamość został pomyślany jako centrum gospodarcze oparte na handlu i szybko się okazało, że zasiedlenie wyłącznie Polakami oznacza handlową katastrofę, dlatego kanclerz zezwolił, by w mieście mogli się osiedlać również Ormianie (zgoda w 1585 r.) Żydzi sefardyjscy (1586), a nawet Grecy (1589). Każda z tych narodowości zyskała także prawo do budowy swojej świątyni. Osoby tych narodowości zajmowały się głównie handlem i szybko rozwinęły go w Zamościu. Wkrótce do osadników dołączyli także Rusini, Niemcy, Węgrzy, Holendrzy, Anglicy i Szkoci. Handel kwitł na skalę międzynarodową, kupcy z Zamościa utrzymywali rozległe kontakty od Orientu do Europy Zachodniej.

Na początku rozwoju miasta domy prywatne wznoszono głównie z drewna, podobnie jak w większości innych polskich miast w tym okresie. Jednak Zamość jako miasto idealne miał być miastem murowanym. Decydowały o tym przede wszystkim względy bezpieczeństwa (pożary w razie oblężenia). Dlatego dość szybko zakazano budowy domów z drewna. Nowe murowane kamienice zaczęły powstawać szczególnie po 1618 r., gdy władzę sprawował II ordynat Tomasz Zamoyski. Natomiast budynki publiczne (pałac, kolegiata, ratusz, kościoły) od początku miasta budowano z cegieł i kamienia.

Wielkie oblężenia

XVII wiek był okresem największego rozwoju Zamościa, mimo kilkukrotnych prób jego szturmu podejmowanych przez obce wojska. Staraniem kolejnych ordynatów miasto było przebudowywane i rozbudowywane, rozwijało się w nim rzemiosło, kwitł handel, także dobrami luksusowymi. Gdy w 1605 r. zmarł Jan Zamoyski, kolejnym ordynatem został jego syn Tomasz. W chwili śmieci ojca miał 11 lat, dlatego dopiero z czasem dokończył dzieło poprzednika. Do ok. 1618 r. ukończono budowę fortyfikacji. Dostępu do miasta broniły wówczas potężne mury z bastionami, fosy i Wielka Zalewa. Na teren miasta prowadziły dwie bramy: Lwowska i Szczebrzeska.

Rozwój miasta został zahamowany w połowie XVII w. Był to czas niepokojów wewnętrznych w Rzeczypospolitej. W listopadzie 1648 r. zamojska twierdza przeszła swój pierwszy sprawdzian wytrzymałości. Była oblegana przez wojska kozackie pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego. Nie miał on jednak wystarczających sił ani artylerii oblężniczej, żeby zdobyć Zamość. Z drugiej strony nie wiedział, że wśród obrońców szerzy się epidemia oraz że nie mają wystarczających zapasów, by długo się bronić. W tej sytuacji zawarto korzystne dla obu stron porozumienie o wypłacie przez zamościan 20 tysięcy złotych okupu, w zamian za co Chmielnicki odstąpił od oblężenia. Wszyscy byli zadowoleni.

Potężne fortyfikacje Zamościa sprawiły, że miasta nie udało się zdobyć także Szwedom, podczas oblężenia w 1656 r. Zamość był wówczas bardzo nowoczesną twierdzą, jedną z czterech, obok Gdańska, Jasnej Góry i twierdzy w Łańcucie, które oparły się wojskom szwedzkim.

Początek XVIII w. to czas stopniowego zubożenia miasta. Zaczęło się ono już w 1704 r., gdy w czasie wojny północnej wojska szwedzkie wkroczyły do Zamościa. W latach 1715–1716 okupowały go wojska saskie.

XVIII wiek

Niepokoje w poprzednim stuleciu spowodowały, że z miasta stopniowo wyprowadzali się Ormianie, co znacząco osłabiło handel ze Wschodem.

W 1720 r. w zamojskiej kolegiacie i w cerkwi św. Mikołaja odbył się synod zamojski, zjazd Kościoła unickiego, w czasie którego dokonano dalszego zbliżenia Kościoła katolickiego z Cerkwią unicką (greckokatolicką). W jego trakcie uchwalono wiele dogmatów i ujednolicono prawa i zwyczaje Kościoła unickiego. Po synodzie starano się też zatrzeć różnice pomiędzy kościołami. Likwidowano ikonostasy w cerkwiach, językiem obrzędowym unitów stał się polski zamiast cerkiewnosłowiańskiego, pojawiło się wyposażenie takie jak ołtarze boczne, konfesjonały. Synod zamojski, mimo sprzeciwu części duchownych prawosławnych, odegrał ogromną rolę w Kościele unickim i jego zbliżeniu z katolikami.

W połowie XVIII w. w mieście zapanowało ożywienie. Prowadzono szereg prac budowlanych, z których najważniejsza była przebudowa renesansowego pałacu Zamoyskich w rezydencję barokową (1747–1751). Nieco później powstały także słynne schody przed ratuszem miejskim (1767–1770), który zyskał również swoją obecną sylwetkę. Jednocześnie przeprowadzono reformę Akademii Zamojskiej, której celem była poprawa jakości kształcenia.

Po I rozbiorze Polski

W 1772 r. w wyniku I rozbioru Polski Zamość znalazł się na terenach przyznanych Austrii. Wojska austriackie zajęły miasto bez walki. Choć Zamość stał się teraz częścią imperium Habsburgów, nadal pozostawał miastem prywatnym, siedzibą ordynacji. Jednak w samym mieście stacjonowały wojska austriackie, zajmujące na swoje potrzeby nie tylko fortyfikacje i budynki wojskowe, ale także kościoły i klasztory, a nawet kamienice mieszczańskie. W 1773 i 1780 r. do miasta osobiście przybył cesarz Józef II Habsburg. Podobno został ugoszczony godnie, choć na niewiele się to zdało. W latach 1782–1784 władca nakazał kasatę zamojskich klasztorów, a w 1784 r. Austriacy zamknęli podupadłą już Akademię Zamojską.

Z rąk do rąk

W 1809 r. sprzymierzone z Napoleonem wojska Księstwa Warszawskiego zdobyły Zamość szturmem. Był to pierwszy i jedyny raz, gdy miasto zdobyto w walce. Tym samym Zamość został włączony do Księstwa Warszawskiego. Niestety na krótko, bo po odwrocie Napoleona z Rosji postępujące za nim wojska rosyjskie na początku 1813 r. otoczyły miasto. Oblężenie trwało wiele miesięcy. W tym czasie sytuacja w Zamościu stała się katastrofalna. Z tego powodu 25 listopada 1813 r. dowodzący obroną gen. Maurycy Hauke poddał Rosjanom twierdzę. Był to jeden z ostatnich bastionów, który poddał się Rosji. Dwa lata później, w wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego (1815) Zamość znalazł się w granicach zależnego od Rosji tzw. kongresowego Królestwa Polskiego.

Zamość przestaje być miastem prywatnym, staje się miastem rosyjskim

Mimo rozbiorów, wojen napoleońskich i zmian granic Zamoyscy formalnie nadal pozostawali właścicielami miasta. Mieli jednak coraz mniejszy wpływ na jego losy, a ponosili bardzo duże koszty utrzymania twierdzy. Już w 1810 r. pojawił się pomysł, by miasto sprzedać rządowi Księstwa Warszawskiego i podjęto wówczas stosowne rozmowy. Sfinalizowano je dopiero w 1821 r. Zamość został sprzedany rządowi Królestwa Polskiego, zależnego od Rosji. Tym samym przestał być miastem prywatnym. Głównym miastem ordynacji został Zwierzyniec na Roztoczu.

W tym samym roku rozpoczęto unowocześnianie i wzmacnianie twierdzy. Prace trwały przez 10 lat. W ich trakcie budynki publiczne przekształcono w koszary i magazyny. Powstała wówczas także Rotunda. Zamość stał się miastem zmilitaryzowanym. W 1822 r. z miasta wysiedlono poza mury większość mieszkańców. Na terenie twierdzy mogli pozostać żołnierze i niezbędny personel cywilny.

Wojska rosyjskie nie tylko zajęły nieruchomości, ale rozpoczęto także ich „upiększanie” na modłę rosyjską. W praktyce oznaczało to skuwanie wszelkich renesansowych i barokowych dekoracji z pałacu, kamienic, dawnych kościołów i klasztorów. Budynki miały być praktyczne, a nie ozdobne. Przy okazji skuwano i niszczono wszelkie, czasami wielowiekowe symbole zwycięskich wojen toczonych pod dowództwem Zamoyskich z Rosją. W mieście wewnątrz murów założono także ciężkie więzienia, do których wtrącano niepokornych Polaków i pospolitych przestępców.

Podczas powstania listopadowego (1830) twierdzę zajęli powstańcy. Załoga, która wówczas składała się przede wszystkim z Polaków, nie miała ochoty na walkę z rodakami. Zamość stał się dla powstańców bazą wypadową na okoliczne tereny. Jednak 21 października 1831 r. twierdza skapitulowała jako ostatni punkt oporu w kraju. Data ta uznawana jest także za koniec powstania listopadowego. Był to jednocześnie ostatni epizod wojenny, w którym twierdza Zamość brała udział.

Postęp w technice wojennej, m.in. wprowadzenie luf gwintowanych zwiększających zasięg dział, który dokonał się w połowie XIX w., przesądziły o likwidacji twierdzy. Dokonano tego w 1866 r., wysadzając w powietrze większość murów otaczających miasto. Niektóre budowle forteczne, m.in. nadszańce, Rotunda, bramy, otrzymały nowe funkcje i przetrwały likwidację.

Dwie wojny światowe

I wojna światowa nie spowodowała poważniejszych zniszczeń w Zamościu. W 1914 r. miasto zajęły wojska austriackie i pozostały w nim do końca wojny w 1918 r.

Dwa lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, podczas wojny polsko-radzieckiej w 1920 r., Zamość otoczyły wojska dowodzone przez Siemiona Budionnego. Jednak liczne próby zdobycia miasta okazały się nieskuteczne.

W czasie II wojny światowej 13 września Zamość został zajęty przez Niemców, a następnie, zgodnie z zapisami paktu Ribbentrop–Mołotow i ustalonymi w nim granicami, przekazany armii czerwonej. Wojska radzieckie stacjonowały w mieście tylko kilka dni, po czym z niego się wycofały, gdy podpisano traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR m.in. korygujący granicę pomiędzy okupantami.

W czasie wojny hitlerowcy urządzili w Rotundzie obóz zagłady, w którym zamordowano tysiące ludzi. W mieście powstało także getto dla ludności żydowskiej. Niemcy planowali wysiedlenie całej ludności polskiej z Zamościa i sprowadzenie na jej miejsce osadników z Niemiec. Zamość miał zostać przemianowany na Himmlerstadt. Na szczęście planów tych nie zrealizowano.

Wyzwolenie Zamościa przebiegło dość nietypowo. 25 lipca 1944 r. do opuszczonego przez Niemców miasta wkroczyli żołnierze Armii Krajowej, następnie Zamość, bez jednego wystrzału, zajęły wojska radzieckie.

ZD historyczne jakieś