Akademia Zamojska. „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”
Gdy Jan Zamoyski zastanawiał się nad zbudowaniem swojego miasta idealnego, jego ważną częścią miała być także ceniona szkoła. W zamyśle kanclerza ufundowane przez niego miasto miało być bowiem nie tylko wspaniałą siedzibą jego rodu, ale również centrum naukowym i kulturalnym.
Jan Zamoyski był kanclerzem wielkim koronnym, hetmanem wielkim koronnym, jednym z najpotężniejszych magnatów w Rzeczypospolitej pod koniec XVI w. Był też człowiekiem renesansu, dobrze i wszechstronnie wykształconym, który nauki pobierał w zachodniej Europie. Doskonale wiedział, że, jak zawsze, młodzież jest przyszłością narodu – jak ona zostanie wykształcona, taka przyszłość czeka państwo. Chciał mieć wpływ na losy kraju, chciał zapewnić mu dobrobyt, dlatego postanowił założyć szkołę, by w duchu oświecenia kształtować przyszłe pokolenia dla dobra Rzeczypospolitej.
Akademia Zamojska. Początki uczelni
Pierwsza szkoła, którą Zamoyski założył, nie spełniła jego oczekiwań. Niezrażony tym zmodyfikował swoje plany i utworzył Akademię Zamojską. Była to trzecia po Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i Uniwersytecie Wileńskim wyższa szkoła w Polsce i pierwsza prywatna.
Fundacja Akademii Zamojskiej została zatwierdzona bullą papieża Klemensa VIII w 1594 r. Z jej aktu erekcyjnego pochodzi słynny cytat ze słów Zamoyskiego, który do dzisiaj (a może zwłaszcza dzisiaj) pozostaje aktualny:
Początkowo działanie Akademii w całości finansował Zamoyski. Był to wyraz jego ambicji i możliwości. Zatrudniono najlepszych wykładowców, a wysoki poziom nauczania spowodował napływ studentów z całej Europy.
Okres świetności Akademii przypadł na koniec XVI i pierwsze dekady XVII w. Uczelnia od początku miała charakter katolicki i była ściśle powiązana z kolegiatą. Miała kształcić przede wszystkim młodzież szlachecką, bardzo szybko jednak, już na początku XVII w., stanowiła ona zdecydowaną mniejszość, a studenci wywodzili się przede wszystkim z mieszczaństwa.
Nowa siedziba
Potężny, do dzisiaj stojący gmach Akademii został zbudowany w latach 1639–1648. Jego fundatorem był II ordynat, Tomasz Zamoyski, choć prace budowlane rozpoczęły się już po jego śmierci. W budynku znajdowały się nie tylko sale wykładowe, ale także mieszkania dla profesorów i stancje dla studentów. Oczywiście była w nim także kaplica, gdyż wykładowcami w Akademii byli również kanonicy z kolegiaty zamojskiej i instytucje te były ze sobą powiązane.
Koniec świetności
Niestety, już w XVII w. Akademia podupadła, gdyż kolejni ordynaci nie byli skłonni zbyt hojnie wspierać jej finansowo, nie byli nią też po prostu zainteresowani. Później reformowana, ostatecznie została zlikwidowana przez władze austriackie w 1784 r., po I rozbiorze Polski. Zaborcy nie byli zainteresowani kształceniem polskiej młodzieży.
W XIX w., w czasach zaboru rosyjskiego, gmach Akademii spotkał podobny los co inne publiczne budynki Zamościa – został przekształcony w koszary wojskowe, a jego dekoracje „uproszczono”, czyli skuto.
Obecnie gmach jest świeżo po remoncie, w czasie którego odzyskał sporo dawnego blasku. Mieści się w nim liceum ogólnokształcące, a także instytucje kulturalne.