Synagoga w Szydłowie. Jedna z najstarszych synagog w Polsce.
Żydzi odegrali istotną rolę w historii Szydłowa. Według dokumentów pojawili się w miasteczku w XV w., choć niewykluczone, że mieszkali w nim już sto lat wcześniej. W ciągu wieków ich liczba rosła, aż w pierwszej połowie XIX w. Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców miasta.
Zachowane dokumenty potwierdzają, że w XV w. w Szydłowie istniał kirkut (cmentarz żydowski), a lokalni Żydzi posiadali przywileje potwierdzone przez królów (np. prawo do sprzedaży trunków). Należy więc przypuszczać, że w mieście istniała wówczas także synagoga, być może o drewnianej konstrukcji.
Budynek obecnej synagogi wzniesiono później, między 1534 a 1564 r. Tym samym szydłowska bożnica należy do najstarszych synagog zachowanych do dzisiaj na terenie Polski. Co ciekawe, kroniki odnotowują, że w tym czasie w Szydłowie mieszkało zaledwie 14 żydowskich gospodarzy (zapewne każdy z żoną i licznym potomstwem). Ta niewielka społeczność musiała być dość zamożna, skoro było ją stać na ufundowanie tak znaczącej budowli. Być może chęć budowy dużej synagogi wynikała także z faktu, że Szydłów był siedzibą kahału, żydowskiej gminy zrzeszającej okoliczne miasteczka.
- styl obronny synagogi, ściany o grubości do 2 m
- zachowany aron ha-kodesz (wnęka na Torę)
- macewy (kamienne płyty nagrobne) przeniesione z kirkutu
- wystawę judaików (przedmiotów związanych z kulturą żydowską)
Synagoga została wzniesiona z kamieni i otynkowana. Jej masywny charakter i mury mające nawet 2 m grubości nie są przypadkiem. Była to budowla o charakterze obronnym. W XVIII w. dobudowano przybudówkę, mieszczącą na piętrze babiniec, czyli miejsce modlitwy dla kobiet. Zgodnie z tradycją, by nie rozpraszać mężczyzn w czasie modlitwy, kobiety nie mogły przebywać razem z nimi. Musiały znajdować się w oddzielnym pomieszczeniu, a do sali modlitwymogły jedynie zerkać przez niewielkie okienka. W XVIII w. wykonano także nowe dekoracje i polichromie na ścianach synagogi, których autorem był Jehuda Lejba.
W XIX w. bożnicę strawił pożar. W czasie II wojny światowej zdewastowali ją Niemcy. Po wojnie budynek przekształcono w kino, magazyn, później stał opuszczony przez wiele lat. Po gruntownej rewitalizacji zakończonej w 2019 r. synagoga częściowo odzyskała dawną świetność i obecnie można ją zaliczyć nie tylko do najstarszych obiektów w Polsce, ale także do najlepiej zachowanych.
ZD
Informacje podstawowe
tylko synagoga: N: 10 zł, U: 7 zł
bilet rodzinny (2 os. dorosłe + 2 dzieci; WSZYSTKIE obiekty): 80 zł
Mapa Szydłowa
Poniżej znajduje się mapa Szydłowa z zaznaczoną synagogą. Zaznaczone są na niej również parkingi oraz inne atrakcje miasteczka. Więcej o parkowaniu w Szydłowie przeczytasz tutaj.
Wnętrze synagogi, wystawa judaików
Główna sala synagogi, czyli sala modlitw, znajduje się znacznie poniżej poziomu ulicy. Urządzono w niej niewielkie muzeum judaików – przedmiotów związanych z kulturą żydowską. Można tu zobaczyć m.in. menory (siedmioramienne świeczniki), chanukije (dziewięcioramienne świeczniki), fragmenty zwojów tory i sporą kolekcję jadów. Jad to rodzaj wskaźnika z zakończeniem w kształcie dłoni z wysuniętym palcem. Był on wykorzystywany w czasie czytania Tory do śledzenia tekstu. Wskaźnik był niezbędny, gdyż Tora jest zwojem świętym i nie wolno jej dotykać gołymi dłońmi. Są tu również macewy przeniesione z lokalnego kirkutu (cmentarza żydowskiego) oraz jego zdjęcia, które pokazują, jak wyglądał on po II wojnie światowej.
ZD
Największą uwagę zwraca jednak aron ha-kodesz – ozdobna, przesłonięta kotarą wnęka w ścianie, w której przechowywano Torę. Jej renesansowe dekoracje, pilastry z motywami roślinnymi i inskrypcje powstały pod koniec XVII w. Obok wnęki stoi czterometrowa współczesna rzeźba Mojżesz autorstwa Gustawa Zemły, jednego z najbardziej znanych polskich rzeźbiarzy. Na ścianach można również zauważyć fragmenty zachowanych polichromii, które zdobiły niegdyś całą synagogę.
Przy wejściu do sali modlitw znajdują się dwie niewielkie wnęki. Jedna z nich mieściła lawaterz, w którym obmywano ręce przed modlitwą, druga to skarbonka, do której wrzucano datki na finansowanie działalności synagogi.
Obecnie w synagodze mieszczą się siedziba Miejsko-Gminnego Centrum Kultury (zajmuje pomieszczenia babińca) oraz punkt informacji turystycznej.
ZD
Żydzi w Szydłowie
Żydzi mieszkali w Szydłowie już w XV w., być może przybyli do miasta nawet wcześniej. Początkowo nie stanowili licznej grupy mieszkańców, w połowie XVI w. było to zaledwie 14 rodzin, kilka procent populacji miasta. Z czasem liczba ta się powiększała. W szczytowym momencie, w 1827 r., Żydzi stanowili ponad 50% jego mieszkańców.
Przez wieki szydłowscy Żydzi zajmowali się głównie handlem. Należała do nich większość sklepów otaczających rynek. Prowadzili również karczmy, gorzelnie, trudnili się rzemiosłem.
Jak informują zachowane spisy, przed 1939 r. w mieście mieszkało 680 Żydów, co stanowiło 30% ogólnej liczby mieszkańców. W czasie II wojny światowej w Szydłowie utworzono getto, które zlikwidowano w 1942 r., a jego mieszkańców wysłano do obozów koncentracyjnych, głównie do Treblinki, gdzie większość z nich została zamordowana.
ZD
Cmentarz żydowski (kirkut) w Szydłowie
Zgodnie z zachowanymi dokumentami kirkut istniał w Szydłowie już w XV w., należy więc do najstarszych znanych cmentarzy żydowskich w Polsce. Był zlokalizowany poza murami miasta, przy drodze do Chmielnika, na zboczu wzgórza opadającego ku rzece Ciekącej. W ciągu 500 lat istnienia pochowano na nim kilkanaście tysięcy osób. W 1930 r. był on niemal całkowicie zapełniony grobami, a ostatni znany pochówek miał miejsce w 1942 r. Wówczas na cmentarzu było ponad tysiąc mogił.
Kirkut został zniszczony w czasie II wojny światowej. Dzisiaj pozostała po nim zaledwie łąka, którą częściowo ogrodzono w 2022 r.
W czasie prowadzonych prac porządkowych na cmentarzu odnaleziono kilka macew, które można zobaczyć w synagodze. Jest prawdopodobne, że wiele macew nadal znajduje się na terenie cmentarza, przysypanych ziemią, dlatego planowane są dalsze prace mające na celu uporządkowanie terenu.
ZD
Krótki zarys historii Szydłowa
Legenda mówi, że Szydłów został założony przez zbója Szydłę lub też przez króla, który zbója i jego bandę opryszków pokonał. Czy tak było naprawdę? Nikt jeszcze nie dowiódł, że nie…
Historycy wolą jednak trzymać się faktów.
Pierwsza pisemna wzmianka o mieście pochodzi z 1191 r. Pod datą 1241 r. o Szydłowie wspomina w kronice Jan Długosz. W 1329 r., w czasach króla Władysława Łokietka, Szydłów miał prawa miejskie. Rozwijał się dzięki korzystnemu położeniu na przecięciu szlaków handlowych. W połowie XIV w. król Kazimierz Wielki otoczył miasto murami, wzniósł warowny zamek i kościół św. Władysława. Między XIV a XVI w. Szydłów osiągnął szczyt rozwoju. Był ważnym, bogatym ośrodkiem miejskim.
Niestety większość jego ówczesnych budynków była drewniana. W 1565 r. Szydłów spustoszył pożar. Po raz kolejny miasto ucierpiało w 1630 r., gdy zostało spalone przez nieopłacone oddziały najemnego wojska. W 1655 r. zniszczeń dopełnił potop szwedzki. Miasteczko już nigdy nie powróciło do dawnej świetności. W 1869 r. Szydłów utracił prawa miejskie, które odzyskał dopiero w dniu 1 stycznia 2019 r.