Katedra św. Mikołaja w Elblągu. Skarbnica sztuki gotyckiej
Jedną z najważniejszych atrakcji Starego Miasta i symbolem Elbląga jest katedra św. Mikołaja. To główny kościół miasta od początku jego istnienia. Po II wojnie światowej zgromadzono tu wiele ołtarzy i rzeźb pochodzących z innych, nieistniejących już kościołów, tworząc swoistą kolekcję sztuki.
Katedra św. Mikołaja w Elblągu to najstarsza świątynia w mieście. Górująca ponad starówką budowla była wznoszona etapami, pomiędzy XIII a XVI w. Jej patron, św. Mikołaj, jest opiekunem żeglarzy i mieszczan.
- gotycki portal od strony ul. Rybackiej
- liczne gotyckie rzeźby i ołtarze
- odlaną z brązu gotycką chrzcielnicę z 1387 r.
- industrialne schody prowadzące na taras widokowy wieży katedralnej
- panoramę Elbląga i jego okolic.
ZD widok katedry z zewnątrz
Informacje podstawowe
Mapa Elbląga
Poniżej znajduje się mapa Elbląga z zaznaczonym położeniem katedry oraz innych atrakcji na terenie miasta. Zaznaczone są na niej również dogodne parkingi. Więcej o parkowaniu w Elblągu przeczytasz tutaj.
Historia katedry
Początki świątyni
Już w trakcie lokacji Elbląga w centrum miasta wytyczono plac, na którym początkowo stanęła drewniana, katolicka świątynia. Była to budowla tymczasowa, już około 1240 r. rozpoczęto bowiem budowę kościoła z cegły. Jak zwykle w takich przypadkach bywało, najpierw wzniesiono prezbiterium. W kolejnych wiekach świątynię stopniowo rozbudowywano, podwyższano i upiększano.
Potrzeba rozbudowy wynikała ze zwiększającej się populacji Elbląga, pojawiania się w nim nowych cechów rzemieślniczych i bractw religijnych, które chciały mieć w kościele swoje ołtarze. Nie bez znaczenia była również zmiana przynależności państwowej miasta – znacząca rozbudowa odbyła się po 1460 r., gdy Elbląg stał się miastem polskim. Wszystkie przebudowy i rozbudowy w ciągu wieków były prowadzone w stylu gotyckim. Główne prace budowlane zakończono około 1520 r.
ZD jeden z najstarszych elementów świątyni wmurowany w późniejszy filar
Czasy reformacji
Już trzy lata później, w 1523 r., do Elbląga dotarła reformacja i nurt ten szybko spopularyzował się wśród mieszkańców. Luteranami zostali m.in. członkowie rady miejskiej, co spowodowało wybuch sporu pomiędzy radą a katolickimi księżmi i biskupami władającymi kościołem. Ostatecznie w 1573 r. świątynia została przejęta przez luteranów, a duchowni katoliccy zostali z niej usunięci. Stan ten trwał do 1617 r., gdy katolicy odzyskali swój kościół.
W okresie reformacji główny kształt świątyni pozostał bez zmian, pojawiło się natomiast w niej nowe wyposażenie. Na kościelnej wieży zamontowano zegar, dodano także jej nowe zwieńczenie (hełm) w stylu renesansowym, dzięki któremu wysokość wieży sięgnęła niemal 100 m. Wykorzystane do pokrycia hełmu ołowiane blachy szybko pokryły się patyną w kolorze zielonym, dlatego całą wieżę zaczęto nazywać „zieloną”.
ZD
Po I rozbiorze Polski
Niestety okazało się, że strzelista, pokryta metalową blachą zielona wieża przyciąga pioruny. W 1777 r., pięć lat po I rozbiorze Polski, w trakcie gwałtownej burzy piorun uderzył w wieżę, wzniecając pożar jej drewnianej konstrukcji. Po kilku godzinach nieudanych prób jego ugaszenia wieńczący wieżę hełm przewrócił się na dach kościoła, powodując rozprzestrzenienie ognia. Wkrótce płomienie trawiły również sąsiedni ratusz. Dwa najważniejsze budynki w mieście uległy zniszczeniu. Z czasem okazało się, że także mury świątyni zostały nadwyrężone przez żywioł – podjęto decyzję o rozebraniu wież i obniżeniu o 6 m ścian kościoła. Prace zakończono w 1788 r.
Mieszkańcy Elbląga nie chcieli się pogodzić z utratą zielonej wieży, która stała się już symbolem miasta. W latach 1906–1907, gdy sytuacja ekonomiczna Elbląga poprawiła się, wzniesiono nową wieżę, której projekt w wielu elementach przypominał poprzednią konstrukcję. Hełm zbudowano jednak w całości z metalu. W kolejnych latach odrestaurowano także wnętrze świątyni, przy okazji odkrywając fragmenty średniowiecznych malowideł.
ZD
Zniszczenia wojenne
W czasie II wojny światowej Elbląg, podobnie jak inne niemieckie miasta, był narażony na alianckie bombardowania. Z tego powodu najstarsze i najcenniejsze gotyckie wyposażenie świątyni zostało z niej wywiezione i zabezpieczone. Okazało się to dobrym posunięciem, gdyż podczas szturmu miasta przez armię czerwoną na początku 1945 r. kościół został zrujnowany, a jego wnętrze doszczętnie wypalone.
W odróżnieniu od Starego Miasta, które przez dziesiątki lat leżało w gruzach, odbudowa świątyni ruszyła dość szybko, już w 1948 r., choć bezpośrednio po wojnie myślano nawet o całkowitej rozbiórce kościoła. Prace zostały zakończone w 1965 r. Do odbudowy gmachu użyto cegieł z wielu innych zburzonych po wojnie kościołów na Pomorzu.
ZD zniszczenia po II wojnie
ZD odbudowany kościół na tle ruin
Kościół staje się katedrą
Od chwili swojego powstania, przez wieki, kościół św. Mikołaja był farą, czyli kościołem parafialnym. Dopiero w 1992 r. został podniesiony do godności katedry, gdy na mocy decyzji Jana Pawła II utworzono nową diecezję elbląską.
Portale wejściowe
Główne wejście do świątyni prowadzi przez neogotycki portal w podstawie wieży. Powstał on, podobnie jak sama wieża, w latach 1906–1907. Znacznie ciekawszy jest portal boczny, północny, od strony ul. Rybackiej. Zbudowano go już pod koniec XIII w. w stylu gotyckim i do dzisiaj zachowały się jego kamienne kolumny oraz zdobiące go barwne płytki ceramiczne i szkliwione cegły.
ZD portal główny, portal od Rybackiej
Wnętrze katedry
Katedra św. Mikołaja to świątynia trójnawowa, halowa, co oznacza, że wszystkie jej nawy są równej długości i wysokości, bez wyodrębnionego z bryły budynku prezbiterium. Wewnątrz monumentalna budowla robi początkowo wrażenie pustej. Dominują białe, pozbawione fresków ściany i prosty biały betonowy strop wspierany na potężnych ceglanych filarach.
ZD zdjęcie wnętrza ogólne
Z powodu pożaru, który wybuchł w 1777 r., oraz, przede wszystkim, zniszczeń dokonanych w czasie II wojny światowej w świątyni zachowało się niewiele elementów pochodzących z jej oryginalnego wyposażenia. Co więcej, po wojnie nie było ani możliwości, ani materiałów do odbudowy tradycyjnego gotyckiego sklepienia. Betonowe stropy zakładano wówczas w wielu odbudowywanych świątyniach w całej Polsce. Takie sklepienie z pewnością nie jest efektowne, ale jego zaletą jest to, że spina ze sobą i wzmacnia nadwyrężone czasem ceglane filary i mury, które niejednokrotnie nie trzymały już pionu. Tak było również w Elblągu.
Także posadzka świątyni jest współczesna i nie ma w niej wmurowanych płyt nagrobnych, zamykających krypty, w których byli chowali najbardziej zasłużeni (i najzamożniejsi zarazem) obywatele miasta. Jednak w Elblągu płyty te, w dużej części uszkodzone, usunięto z posadzki już w XVIII w., w czasie odbudowy kościoła po wielkim pożarze.
Pomimo pierwszego wrażenia wnętrze katedry nie jest puste, a świątynia przyciąga zwłaszcza miłośników gotyku. Kościół nie tylko został w tym stylu odbudowany, ale przede wszystkim znajduje się w nim obecnie wiele tryptyków, ołtarzy bocznych i rzeźb z tego okresu, które zostały przeniesione z innych świątyń z okolic Elbląga. W rezultacie katedra stała się prawdziwą skarbnicą sztuki.
ZD
Najcenniejsze skarby
Przechodząc pomiędzy poszczególnymi kaplicami bocznymi, warto zwrócić uwagę na najcenniejsze zabytki zgromadzone w świątyni:
ZD Czy wyliczanka ma być przepleciona zdjęciami?
- neogotycki ołtarz kadyński – przedstawia ukrzyżowanie Chrystusa. Został wykonany na zlecenie niemieckiego cesarza Wilhelma II w 1916 r. i pierwotnie znajdował się w nieistniejącym już kościele w nieodległych Kadynach, w letniej rezydencji cesarza;
- obraz „Złożenie do grobu” z XVII w.;
- barokowy ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy z późniejszym wizerunkiem Matki Bożej. Ustawiony jest w miejscu, gdzie w średniowieczu znajdowała się kaplica św. św. Piotra i Pawła, należąca do bractwa miejskich rzeźników;
- ołtarz Trzech Króli. To dawny ołtarz główny z nieistniejącego już kościoła Trzech Króli stojącego się na terenie Nowego Miasta Elbląga. Ołtarz został wykonany na przełomie XV i XVI w. Centralna scena przedstawia wyobrażenie stajenki betlejemskiej i wręczenie przez Trzech Króli złota, kadzidła i mirry. Poniżej tej sceny znajduje się ozdobna predella (element konstrukcji, na której stawiano ołtarz), w której przedstawiono postacie czterech świętych męczenniczek: św. Doroty, św. Barbary, św. Katarzyny Aleksandryjskiej oraz św. Małgorzaty. Figurki te są jednocześnie relikwiarzami;
- odlaną z brązu gotycką chrzcielnicę z 1387 r., na której przedstawiono sceny biblijne (czasza chrzcielnicy) i postacie proroków (noga). Chrzcielnica jest mistrzowskim przykładem średniowiecznej sztuki odlewniczej. Zachowała się także starsza, kamienna chrzcielnica z tego kościoła – można ją obecnie oglądać w Muzeum Archeologiczno-Historycznym. Odlana z brązu chrzcielnica stoi na płycie nagrobnej Jana Grolle, mieszczanina z Elbląga, który zmarł w 1355 r. To najstarszy ruchomy zabytek w katedrze. Nie wiadomo, gdzie pierwotnie znajdowała się płyta. Przetrwała do czasów współczesnych, gdyż po pożarze w 1777 r. wydobyto ją i wykorzystano do budowy ołtarza głównego w kościele;
- epitafium Bodeckera/Hozjusza – jedyne z niegdyś wielu epitafiów zachowane w katedrze epitafium. Zostało wykonane w 1586 r. na cześć zmarłego kilka lat wcześniej burmistrza Elbląga Valentina Bodeckera i jego żony Ursuli. Burmistrz przyczynił się do przejęcia świątyni przez protestantów. Po II wojnie światowej wizerunek Bodeckera został zastąpiony przez postać biskupa warmińskiego, kardynała Stanisława Hozjusza, który w XVI w. angażował się w walkę z procesami reformacyjnymi;
- znajdujący się po lewej stronie prezbiterium ołtarz bractwa czeladników szewskich z 1520 r., zachowany częściowo. Na bocznych skrzydłach przedstawiono postacie św. Kryspina i św. Kryspiniana, patronów szewców. W centrum wizerunki kobiet, parami: św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty Antiocheńskiej, św. Barbary i św. Doroty, św. Elżbiety z Turyngii i św. Jadwigi Śląskiej oraz św. Heleny i św. Marii Magdaleny;
- Grupę Ukrzyżowania z ok. 1410 r. znajdującą się w centrum prezbiterium. Przedstawia ona Chrystusa na krzyżu, poniżej umieszczono figury Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Samo prezbiterium ma kształt i wyposażenie współczesne, nadane mu po II wojnie światowej. Jego najnowsze elementy (m.in. ołtarz główny) pochodzą z początku XXI w.;
- relikwiarz Krzyża Świętego z początku XV w., przechowywany w zamkniętej metalową kratą wnęce po prawej stronie prezbiterium. Został wykonany dla kościoła św. Andrzeja, który znajdował się na terenie nieistniejącego już zamku krzyżackiego w Elblągu. Gdy w 1454 r. zamek został zdobyty i zburzony przez elbląskich mieszczan, relikwiarz przeniesiono do tutejszej świątyni. Zgodnie z tradycją relikwiarz zawiera fragment krzyża, na którym został ukrzyżowany Chrystus. Fragment ten został podarowany w XIII w. przez cesarza rzymskiego Fryderyka II Hohenstaufa wielkiemu mistrzowi zakonu krzyżackiego;
- znajdującą się obok relikwiarza Krzyża Świętego figurę św. Mikołaja, patrona świątyni i miasta Elbląga. To gotycka figura wykonana ok. 1410 r.;
- częściowo zachowany ołtarz cechu słodowników i piwowarów. Powstał po 1510 r. i należał do oryginalnego wyposażenia tutejszego kościoła, choć w XVII w. został przeniesiony do kościoła Mariackiego (obecnie Galeria EL). Centralną postacią jest Matka Boża z Dzieciątkiem, obok stoją figury św. Katarzyny i św. Barbary;
- ołtarz Matki Bożej Szafkowej, dawny ołtarz główny kościoła Mariackiego, został wykonany na początku XVI w. Przed II wojną światową był zaliczany do najpiękniejszych ołtarzy gotyckich na terenie Prus Wschodnich. Obecna figura Matki Bożej to dodatek powojenny. Oryginalna rzeźba z ok. 1400 r. została wywieziona w 1944 r. do Niemiec i obecnie znajduje się w Muzeum Prus Wschodnich w Lüneburgu;
- ołtarz bractwa przewoźników wiślanych. Pochodzi z kościoła Mariackiego i został wykonany ok. 1505 r. W centrum znajduje się nietypowy wizerunek Matki Bożej na łożu;
- umieszczone na filarach w całym kościele neorenesansowe stacje drogi krzyżowej nawiązujące swoim stylem do włoskiego malarstwa z XVI w. Pochodzą z kościoła św. Jana Chrzciciela w Długoborze na Warmii;
- wizerunki dwunastu apostołów zdobiące filary od strony nawy głównej. Te gotyckie figury zostały wykonane ok. 1400 r. Na jednym z filarów znajduje się również ambona z 1588 r. Pochodzi z kościoła Mariackiego, niestety nie zachowała się w całości.
W kościele można również odwiedzić kryptę biskupów elbląskich. Pierwsze pomieszczenie, do którego się wchodzi, to dawna zakrystia i sala sądowa. Proste białe ściany są tu zwieńczone gotyckim sklepieniem. Prawdopodobnie to właśnie w tym pomieszczeniu ogłoszono nieważność małżeństwa mieszczanina Philipa Holkenera i jego żony Katarzyny. W trakcie rozprawy, 20 maja 1504 r., jako świadek zeznawał… Mikołaj Kopernik. W posadzce znajdują się dwie płyty nagrobne. Starsza, zachowana w części, pochodzi z 1373 r., młodsza – z 1615 r. Sama krypta biskupów jest pomieszczeniem współczesnym. Spoczywa w niej dwóch biskupów elbląskich.
ZD gotycka zakrystia
ZD krypta
Wieża katedralna
Dumą katedry i mieszkańców miasta jest licząca 97 m wysokości wieża. Nie jest ona aż tak stara jak sam kościół. Zwieńczenie dawnej wieży spłonęło w 1777 r. od uderzenia pioruna, a nadwyrężone ogniem mury rozebrano kilkanaście lat później. Obecną wieżę zbudowano dopiero w latach 1906–1907, lecz swoim kształtem przypomina ona wcześniejszą konstrukcję.
Pierwszą wieżę przy kościele św. Mikołaja wzniesiono na początku XIV w. W 1428 r. ukończono budowę dwóch dodatkowych, bocznych wież. Miały one nie tylko zdobić kościół, ale przede wszystkim podtrzymywać wieżę centralną, której konstrukcja zaczęła już w tym czasie grozić zawaleniem (po rozbiórce wież po pożarze z 1777 r. wież bocznych już nie odbudowano). W 1576 r., w czasach, gdy świątynią władali luteranie, na wieży centralnej zamontowano zegar. Na przełomie XVI i XVII w. wieżę dodatkowo zwieńczono ozdobnym hełmem. Zyskała ona wówczas miano „zielonej” od koloru pokrytej patyną ołowianej blachy, którą obito hełm.
Dzięki wysokości swojej wieży katedra w Elblągu należy do 10 najwyższych kościołów w Polsce, będąc jednocześnie najwyższą świątynią na prawym (wschodnim) brzegu Wisły.
Wieża katedralna składa się z dwóch części – murowanej i wieńczącego ją hełmu wykonanego na stalowym szkielecie (przed pożarem w XVIII w. był on drewniany).
ZD wieża katedralna
W drodze na szczyt
Wejście na wieżę znajduje się w głównym przedsionku (kruchcie) katedry. Początkowo wchodzi się typowymi schodami. Najpierw współczesnymi, prostymi, później kręconymi, które bardziej przypominają schody w gotyckich kościołach. Po minięciu murowanej części wieży i wejściu do hełmu wygląd wnętrza zmienia się całkowicie. W pewnym momencie można tu poczuć się niemal jak wewnątrz wieży Eiffla (w odpowiednim pomniejszeniu). Doskonale bowiem widać stalowy szkielet hełmu i imponujące, industrialne, stalowe, kręcone schody, po których trzeba się wdrapać na taras widokowy, co czyni wejście jeszcze ciekawszym.
ZD industrialne wnętrze, schody
Taras widokowy
Taras widokowy znajduje się na wysokości 67 m, czyli aż 30 m poniżej wierzchołka wieży. Po pokonaniu łącznie 366 schodków można się na nim cieszyć najlepszą panoramą Elbląga. Widać stąd również Zalew i Mierzeję Wiślaną.
Patrząc na wieżę z dołu, można łatwo sobie wyobrazić, na jaką wysokość wciągane są statki w czasie rejsu „Statkiem po trawie”. Pokonują one pięć pochylni na Kanale Elbląskim, których łączna różnica poziomów wynosi właśnie 100 m. Zaczyna się rejs w Elblągu, na poziomie morza, a kończy się go w Buczyńcu, 100 m wyżej, czyli na samym szczycie wieży. Brzmi to zachęcająco czy może strasznie?
ZD Panorama z wieży katedralnej
Plac przed katedrą
Pomiędzy katedrą a rzeką Elbląg rozciąga się sporej wielkości plac. Nie jest to dawny rynek miasta (Elbląg rynku nie miał), to współczesna „konstrukcja”. Przed II wojną światową stały w tym miejscu rzędy kamienic i był to ciasno zabudowany fragment miasta, podobnie jak inne części starówki. Po wojnie zrujnowanych domów w tym miejscu nie odbudowano, pozostawiając wolną przestrzeń. Pamiątką po dawnych kamienicach są jedynie zaznaczone na placu zarysy ich murów, które łatwo można dostrzec w posadzce. Przy kilku z nich ustawiono również tabliczki z dawnymi numerami posesji.
Jak to miejsce wyglądało wcześniej, można zobaczyć na doskonałej makiecie dawnego Elbląga, która znajduje się w Ratuszu Staromiejskim. To naprawdę świetna makieta, dzięki której łatwiej można wyobrazić sobie XVII-wieczne miasto zabudowane eleganckimi kamienicami.
ZD plac przed katedrą
ZD zdjęcie makiety
Elbląg przez wieki
Elbląg to najstarsze miasto na Warmii i Mazurach. Zostało założone w 1237 r. przez Krzyżaków, których do Polski sprowadził książę Konrad I Mazowiecki. Rycerze-zakonnicy mieli krzewić (mieczem) chrześcijaństwo wśród pogańskich plemion pruskich. By zapewnić sobie wygodną bazę wypadową na ziemie Prusów, Krzyżacy postanowili wybudować na przygranicznych terenach warownię, a obok niej założyć miasto. Tak narodził się Elbląg.
Początkowo to właśnie w Elblągu znajdowała się siedziba zakonu krzyżackiego w Polsce, stał tu potężny krzyżacki zamek. Jednak w 1309 r. wielki mistrz zakonu przeniósł swoją siedzibę z Wenecji do Malborka i Elbląg stracił nieco na znaczeniu.
W 1454 r. mieszkańcy Elbląga (podobnie jak Gdańska i Torunia) podnieśli bunt przeciwko krzyżackim rządom, wypędzili rycerzy z miasta i zburzyli ich zamek, by zakonnicy nie mieli, do czego wracać. Miasto dostało się pod panowanie polskiego króla i należało do Polski przez kolejne 300 lat. W 1772 r., w czasie I rozbioru Polski, władzę nad Żuławami i Elblągiem przejęły Prusy.
W ciągu wieków Elbląg stał się bogatym miastem kupieckim, tutejsze kamienice były podobno ładniejsze i bardziej wystawne od tych, które wznoszono w Gdańsku. Przez stulecia miasta zacięcie rywalizowały, dzisiaj to Gdańsk jest bardziej znany i przyciąga znacznie więcej turystów.
Historyczna zabudowa Elbląga niemal całkowicie legła w gruzach w ciągu zaledwie dwóch tygodni na początku 1945 r., gdy armia radziecka wyzwalała miasto. Starówka praktycznie przestała istnieć, a zaraz po wojnie nie odbudowano jej. Zrobiono to dopiero wiele dziesiątek lat później, lecz w dość zaskakujący sposób.